Tashqi ko’rinishi, konstruktsiyasi va kinematikasi jihatidan tikuv mashiniliri juda xilma-xildir. Ipning bahya qatorida chalishish xarakteriga qarab moki bahyali mashinalar va zanjirsimon bahyali mashinalar bo’ladi.

Mashinalar vazifasiga ko’ra quyidagi gruppalarga bo’linadi: moki bahyali to’g’ri baxyaqator mashinalar; bir ipli zanjirsimon bahyali to’g’ri bahyaqator mashinalar; ko’p ipli zanjirsimon bahyali to’g`ri bahyaqator mashinalar; moki bahyali siniq bahyaqator mashinalar; to’qima va boshqa furnituralarni qadaydigan, operatsiyalar talonini chatadigan, puxtalaydigan va kalta choklarni tikadigan yarim avtomat mashinalar; petlьya yo’rmaydigan yarim avtomat mashinalar; buyumning ayrim detallariga ishlov beradigan yarim avtomat mashinalar; yo’rmalash mashinalari; yashirin bahyali mashinalar.

Tikuv mashinalari zavod klassifikatsiyasiga binoan klass va gruppalarga bo’linadi. Yaqingacha har bir yangi o’zlashtiriladigan mashinaga shu mashinani chiqaradigan zavod navbatidagi tartib nomeri berib, o’zining klass belgisini qo’yardi. Agar shu mashina asosida boshqa variantlar yaratiladigan bo’lsa, ularni, masalan, M.I. Kalinin nomli Podolьsk mexanika zavodi (PMZ) ning 1,2, va 2-M, 22-A, 22-B, 22-V, 26, 26-A, 51, 51-A klas mashinalari deb harflar qo’shib belginalar edi. Keyingi vaqtlarda ilgari chiqarilgan mashinilarning klassini saqlab qolishga, ularning variantlariga esa mashinaning ikkinchi raqamidan boshlangan tartib nomeri qo’shilgan klass nomeridan iborat belgilar berishga qaror qilindi. Mehnat Qizil Bayroq ordenli Orsha «Legmash» zavodi (OZLM) ham o’z mashinalariga shu yo’sinda quyidagicha belgilar qo’yadi: moki bahyali to’g’ri bahyaqator yuritadigan 97-A klas mashinasi; ostki gazlamadan salqi hosil qiladigan 297 klas mashinasi; detallar chetini qirqishga mo’ljallangan pichoqli 397-M klas mashinasi; materiallarni differentsial suradigan 697 klas mashinasi va yo’rmashga mo’ljallangan mashinalar ishlab chiqaradi va ularni bajariladigan ishning xarakteriga, shuningdek, vazifasiga ko’ra raqam va harflar bilan belgilab klassifikatsiyalaydi.(408-M, 408-AEM, 508-M klas va h. k.).

Vatanimiz korxonalarida chet el firmalarining tikuv mashinalari va boshqa texnologik uskunalari ham ishlatiladi. chet el firmalari mashinalar klasini belgilashda ko’proq raqamlardan, kamroq harflardan, mashina variantlarini belgilashda esa raqamlardan yoki harflardan foydalanib, chetiga ishlab chiqaradigan firma yoki korxonaning nomi qo’shib yoziladi (masalan, Yaponiya «Juki» firmasining MO - 816 klas mashinasi).


1.2. Kiyim detallarini birlashtiruvchi mokili mashinalar

Mokili bahya mashinalari kam cho’zilish xususiyatiga ega bo’lgan kiyim detallarini tikishda qo’llanadi, shuning uchun trikotaj - tikuv tsexlarida bu mashinadan keng qo’llanilmaydi. Bu mashinalar asosan mahsulotning kam cho’ziladigan choklarini hosil etish jarayonlarida qo’llaniladi. Undan tashqari, trikotaj ishlab chiqarish korxonalarida bunday mashinalar mahsulotlarga dekorativ ishlov berishda ham qo’llanilishi mumkin.

Mokili bahya mashinalarining tezligi yuqori bo’ladi, asosan 3500 dan 5000 ayl/min. gacha.

Mokili bahya qatorlari, halqali bahya qatorlariga qaraganda mustahkamligi jihatidan pastdir, chunki mokili mashinaning igna ipi naychani atrofidan aylantirilib o’tkazilganda va igna ko’zchasidan ko’p marotaba o’tishi natijasida o’zining avvalgi mustahkamligini yo’qotadi va bo’shashib qoladi. Pastdagi ip ham naychaga ko’p marotaba o’ralishi natijasida, u ham o’z mustahkamligini yo’qotadi. Undan tashqari, naychalarni almashtirish oqibatida ish unumdorligi pasayib ketadi. Sanoatda mokili bahya mashinalarining turli xillari ishlatiladi. Ulardan trikotaj fabrikalarida eng ko’p tarqalgani 22 - A klasli PMZ tikuv mashinasi.

Ammo, hozirgi kunda ishlab chiqarishda keng qo’llaniladigan yuqori ish unumdorli mokili tikuv mashinasi 97 - klas PMZ mashinasidir. Lekin 22 - A klas PMZ mokili mashinalari hozirgi kungacha keng qo’llanilayotgani uchun va konstruktiv tuzilishi oddiy bo’lgani uchun mokili mashinalarni o’rganish maqsadga muvofiqdir.

Mokili 22 klas PMZ mashinaning turi bir necha variantda chiqarilgan, 22 - A klas esa asosiy variantlardan biri bo’lganligi uchun, shu mashinaning asosida boshqa variantlari qurilgan. Misol uchun: 22 - A klas PMZ mokili bahya mashinasi ichki va ustki kiyimlarni, hamda erkaklar ko’ylaklarini tikishda, ya’ni kiyilganda kam cho’ziladigan kiyimlarni tikishda qo’llanilsa, 22 - B mokili bahya mashinasi takomillashtirilgan bo’lib, bu mashinaga qo’shimcha moslama, ya’ni moki mexanizmida - shpulьkani suruvchi (otvodchik) o’rnatilgan. Shunga o’xshash, 22-V klas PMZ mashinasining yuqorida qayd qilingan mashinalardan farqi, tikilayotgan matoning chet qismini tikish bilan pichoq mexanizmi yordamida birga kesadi.


1.3. Kiyim detallarini birlashtiruvchi halqa bahyali mashinalar

Kiyim detallarini birlashtirishda bir ipli halqa bahyali mashinalari asosan mahsulot qismlarini vaqtinchalik birlashtirishda ishlatiladi (ishlov berishda, bo’yashda mato chetlarini ulab tikiladi).

Hosil bo’lgan bahya qatorlari oson so’tiladi, shuning uchun ularni hosil etuvchi mashinalarni tamburnыy (vaqtinchalik) deb yuritiladi.

Bu xildagi mashinalarning 28 va 85 klas PMZ tambur mashinalaridir. 28 klas PMZ bir ignali, bir ipli halqa bahyali (tambur) mashinasi, kalin matolardan bosh kiyimlar tikish uchun qґllaniladi. Mashinaning tezligi - 3000 ayl/min.

85 klas PMZ yashirin halqa bahyali tikuv mashinasi asosan ingichka va engil matolarning chetki qismlarini tikishda ishlatiladi. Tikilayotgan matoning qalinligi 1 mm dan oshmasligi zarur. Bahya qatoridagi bahyalarning uzunligi 2 mm dan – 7 mm gacha sozlanishi mumkin. Bu xildagi mashinada egilgan igna qo’llaniladi.

Oddiy tikuv mashinalaridan farqi shundaki, tikilayotgan mato igna plastinkasi ustiga emas, balki tagiga qo’yiladi va uni tagidan yuqoriga qarab mato egiladi. Mashinaning tezligi 2600 ayl/min gacha boradi. Bu mashina ishlab chiqarishda kam qo’llaniladi. Chunki bu mashinada tikishdan oldin matoning chet qismini ikki ipli yґrmalovchi mashinada tikib olish kerak. 253 klas bir ignali ikki ipli halqa bahyali mashinalar detal qismlarini birlashtirishda, chet qismlariga ishlov berishda, beyka va plankalarni tikishda, rezinkalarni tikishda ishlatilsa, perchatkalarni tikishda va ularga ishlov berishda asosiy tikuv mashinasi deb hisoblanadi. Bu mashinaning tezligi 5500 ayl/min.


1.4. Kiyim detallarini chet qismini yo’rmalovchi mashinalar

Trikotaj mahsulotlarini tikishda yo’rmalovchi mashinalar asosiy mashinalar hisobida yuritiladi. Bu mashinalar detallarini biralshtirish bilan bir vaqtning o’zida kesilib, chet qismlari yo’rmalanadi. Kesish pichoq yordamida bajariladi. Bu xilda ishlaydigan mashinalardan bittasi 51-klas yo’rmalovchi mashinasi. Bu mashina uch ipli halqa bahyali, cho’ziluvchan chokni 3mm dan 6 mm gacha yґrmalash kengligi bilan tikishi mumkin. Bahyalarning uzunligi 1,5 mm - 4 mm gacha bo’lishi mumkin. 51 klas mashinasida tikilayotgan matolarning qalinligi va zichligi ґrtacha bo’lib, tikilayotgan matolarning qavati 4 mm gacha bo’lishi mumkin.

208 klas PMZ mashinasi yuqori tezlikda ishlaydi, bajaradigan jarayonlari esa xuddi 51 klas mashinasinikiga o’xshash. Choklarining kengligi 2,5 mm - 3,5 mm gacha, bahyalar uzunligi esa 1,5 - 3,2 mm gacha. Mashina tezligi - 5000 ayl/min, kapron ipi ishlatilganda tezlik - 4000 ayl/min ga tushiriladi, chunki tez ishlasa igna qizib kapron ipi ignaga yopishib qolishi mumkin. Tikiladigan matolarning qalinligi 3,5 mm tashkil etishi mumkin, chunki lapkaning ko’tarilish balandligi 4,5 mm tashkil etadi.

208 klas PMZ mashinasining asosida 308 klas yo’rmalovchi mashinasi yaratilgan. Bu mashina to’rt ipli ikkita ignali bґlib, 208 klas mashinasidan farqi igna ushlagichda ikkita igna o’rnatiladi va shuning uchun matoning ustki qismida ikkita parallel bahya qator igna ipidan hosil bґladi.


1.5. Kiyimlarni yassi chok bilan tikuvchi mashinalar

Barcha ikki ignali uch ipli yassi chokli mashinalar bir ignali ikki ipli halqa bahyali mashinalar asosida qurilgan bo’lib, ularni farqi, igna ushlagichda bitta igna emas, ikkita igna o’rnatiladi. Ignalarni o’rnatish uchun mashinada ikkita igna o’rnatiladigan qismi bo’lib, ularning chuqurligi har xil, ignalarning har xil balandlikda o’rnatilishini bahya hosil etish jarayoni talab etadi.

Ikki ignali uch ipli yassi chokli mashinalar yo’rmalovchi choklarni va mahsulot chetlarini bo’lib tikishda ishlatiladi. Bir ignali ikki ipli mashinalarga o’xshab ikki ignali yassi chokli mashinalarning tezligi - 5000 ayl/min ni tashkil etadi.

76 - A klas PMZ yassi chokli mashinaning konstruktiv tuzilishi asosida, shu mashinaning yana 5 xil varianti ishlab chikarilgan. Shu 5 xil variantdan bittasi - 276 klas mashinasi. Trikotaj korxonalaridagi tikuv tsexlarida ikki ignali yassi chokli mashinaning ko’p turlari ishlatiladi. Shular ichida o’zining konstruktiv tuzilishining oddiyligi bilan «Union spetsialь» - SA rusumidagi mashinaning vazifalari xuddi oldingi mashinalarnikiga o’xshash, lekin ignalar orasidagi masofani 6 mm gacha o’zgartirish imkoniyati mavjudligi, bu mashinaning afzalliklaridan biridir. Mashinaning tezligi 2500 ayl/min.

76 - A klas mashinasi ichki kiyimlarning chetgi qismlarini bukib tikishda ishlatiladi. Ignalar orasidagi bahya qatorlarning masofasi 4 mm. Bahyalar uzunligi 1,7 mm - 3,2 mm gacha sozlanishi mumkin. Tikiladigan matoning qalinligi 3 mm gacha siqilgan holda, lapkani igna plastinkasidan kґtarilish balandligi - 5 mm ni tashkil etadi. 24 klas yassi chokli tikuv mashinasi asosan ichki kiyimlarning aylana qismlari chetlarini tikishda ishlatiladi. 74 - klas mashinasi esa trubka shaklidagi mahsulotlarni tikish imkoniyatini beradi. Mashinaning tezligi 2800 ob/min. Tikiladigan matoning qalinligi 4 mm oshmasligi kerak. Ignalar orasidagi masofa 4,5 mm.

Uch ipli yassi mashinalar ichki kiyimlar mahsulotlarining detallarini qarama - qarshi chok bilan birlashtirib, besh yoki olti ipli yassi chok bilan tikishda ishlatiladi. Bu mashinada uchta ip joylashgan bo’lib, uchalasi ham har xil balandlikda joylashtiriladi. Birinchi igna halqa iluvchiga nisbatan eng qisqasi bo’lib hisoblanadi, ikkinchisi - uzunroq va uchinchisi eng uzun. Ignalar orasidagi masofalar 6,0 mm.


1.6. Kiyimlarga ishlov beruvchi mahsus mashinalar

Trikotaj mahsulotlariga ishlov beruvchi tikuv mashinalari halqa bahyali va moki bahyali turlariga bґlinadi.

Ichki kiyim mahsulotlarini bir vaqtning o’zida tikish bilan unga rezinka bog’lagichni qo’yish va chetlarini yiQish (grafirovanie) mumkin. Rezinka qo’yib tikish mashinasi bir necha xil bo’lib, ular ignalar soni va ular orasidagi masofasi, hamda halqa iluvchilari bilan farqlanadi. Bunday mashinalar bir ignali, ikki ignali va ikkita halqa iluvchili, ikkita bir ignali, ikki ignali va ikkita halqa iluvchili, ikkita ignali bitta halqa iluvchili turlari bo’ladi.

Kashta tikuv mashinasi ustki trikotaj mahsulotlariga ishlov beradi, uning bahyalari har xil kґrinishli bґladi. Mashinaning tezligi - 1200 ayl/min. Bu mashinada tezlik oyoq bilan pedalьga bosish kuchiga bog’liq. Mashinaning tezligi tikiladigan kashtaning murakkabligiga ham bog’liq bo’ladi.

95 - klas PMZ tugma tikuvchi yarim avtomat mashinasi yassi ikki teshikli va to’rtta teshikli tugmalarni (diametri 10 mm-32 mm gacha) tikishi mumkin. Ikkita teshikli tugmalar ignani 10 ta harakati natijasida tikilsa, to’rtta teshikchali tugmalar esa ignanig 20 ta harakatida tikilib ularning oxirgi harakatlari mustahkamlovchi bo’lib hisoblanadi. Bu tugmalarni qadash usullari turlicha.

204 - klas PMZ halqa kuklash mashinasi. Bu mashinaning tezligi - 1500 ayl/min bo’lib, 3000 ta bahya tikadi. Hosil bo’ladigan halqaning uzunligi 9 mm - 30 mm gacha va kengligi 1,5 mm - 2 mm gacha bo’lishi mumkin. Halqalarning umumiy kengligi sozlanib, 3,5 mm - 4,5 mm gacha bo’ladi. Bahyalar chastotasi 14 - 20 ta bahya, 1 sm ga to’g’ri kelishi mumkin.

Ishlov beruvchi mokili maxsus mashinalarining turlari har xil bґlib, ularga asosan quyidagilar kiradi: zig - zag bahyali 26, 55, 75 va 275 klas mashinalari, gul tikadigan mashinalar, tugma qadovchi yarim avtomatlar misol bo’la oladi.


2. TIKUV MASHINALARINING KLASSI (SINFI) VA ASOSIY ISHCHI A’ZOLARI


2.1. Ignalar

Igna - matoni teshib, uning orasidan ip o’tkazadi. Ignalar shakli, konstruktsiyasi va o’lchamlari bo’yicha har xildir. Shakli bo’yicha to’g’ri (Rasm - 2.1.,a) va egri (Rasm-2.1.,b) ignalar ishlatiladi. Tikuv mashinalarining aksariyatida to’g’ri ignalar qo’llaniladi. Ularni mashinaga o’rnatish yuqori aniqlikni talab qilmaydi va ishlatishda, mustahkam va pishiqdir. Bundan tashqari to’g’ri ignalarni ishlab chiqarish jarayoni sodda va arzon.

To’g’ri igna kolba 1 va tig` 2 dan iborat. Kolba tig’ni qalinlashgan qismi bo’lib ignani igna ushlagichda mahkamlashda xizmat qiladi. Tig’i quyidagi qismlarga bo’linadi: kalta 3 va uzun 3 g`ovakchalar, kґzcha 5 va uch qismi 6. Igna matoga kirganda ip kalta va uzun g`ovakchalarga joylashadi. Bu g`ovakchalar ipni yґnaltirib, uni uzilishini va matoga ishqalanishini kamaytiradi.

Kalta g`ovakcha chuqur qilinmaydi, chunki igna matodan qaytib chiqayotganda ip igna bilan birga chiqmasdan ushlanib qolib, halqa hosil qiladi, sґng bu halqaga halqa iluvchi kiradi. Kalta g`ovakchani davomi (kґzchadan pastrog`i) igna matodan chiqayotganda ipni joylashishiga xizmat qiladi. Uzun govakchaga g`altakdan keluvchi ip joylashadi. Igna materialni teshib o’tib, o’zi bilan birga ipni tortib, eng pastki holatiga tushadi. Bunda ipning uzunligi mato ostida igna kґzchasini bosib ґtgan yґlidan ikki marta ko’p bo’ladi. Ip uzun g`ovakcha orqali igna tezligidan ikki marta kґp tezlikda harakat qiladi. Igna matodan qaytib chiqayotganda ipning bir qismi kalta g`ovakcha tomonidan halqa halqa iluvchi bilan ushlanib qoladi, ipni ikkinchi qismi esa uzun g`ovakcha orqali igna bilan qaytib chiqadi. Igna matodan qaytib chiqayotganda ip bilan mato orasida ishqalanish kam bґlishi uchun uzun g`ovakcha, chuqurroq qilinadi. g`ovakchalarni chuqurligi va kengligi ip qalinligi bilan mos kelishi kerak.

Igna harakatlanayotganda g`altakdan uzun g`ovakcha orqali kelayotgan ip



1-kolba. 2-tig` qismi, 3-kalta g`ovokcha, 4- uzun g`ovokcha, 5-ko’zcha, 6-uch qismi.

Rasm - 2.1.Tikuv mashinalarida ishlatiladigan igna turlari ; to’g’ri (a) va egri (b) ignalar


igna ko’zchasi orqali o’tadi. Ip oson o’tishi uchun ko’zchani kattaligi ip qalinligiga mos kelishi kerak. Ko’zcha chetlari dumaloqlangan va silliqlangan bo’lishi kerak. Kalta va uzun g`ovakchalar ko’zchani yuqori qismida joylashganligi sababli, ko’zchani yuqori qismi, o’ta ingichka va uchli bo’lib qolishi mumkin. Igna tig`ini kuchaytirish maqsadida ko’zcha tepasida kichkina do’nglik qilinadi. Igna ipini halqa iluvchi ilib olishi yana ham ishonchli bo’lishi uchun ko’p ignalarda kalta g`ovakcha tomonidan ko’zchadan 1-2 mm yuqorida o’yiqcha bo’ladi. Bu o’yiqchaga halqani ilib olish vaqtida halqa iluvchining burunchasi kiradi. Mato iplarini surib kirishi uchun igna yumaloq qilib o’tkirlanadi, ammo teri va boshqa materiallarni tikishda, igna uchi oval yoki lopatka shaklida o’tkirlangan bo’ladi.

Turi va guruhi bo’yicha, igna mashinaga mos ravishda tanlanadi. Standart (GOST 7322 - 55) bo’yicha tikuv mashinalarining ignalari sinflangan. Bu sinflar: turlarga - tig` shakli va o’tkirlash shakliga qarab (igna turi arab raqamlari bo’yicha 1,2,3,4 va h. k. belgilanadi) ignalarning 29 turi mavjud.

Guruhlarga - asosiy o’lchamlariga qarab (igna guruhi rus alfaviti bo’yicha A, B, V, G, D va h. k.) belgilinadi.

Raqamlarga qarab - tig` diametri bo’yicha (igna raqami ichki tig` nominal diametrining yuzdan birini bildiradi) igna qancha ingichka bo’lsa, uni nomeri shuncha kichik bo’ladi. Turi, guruhi va nomeri har bir igna kolbasida ko’rsatilgan. Masalan, R 1-A-65 (1-igna turi, A-igna guruhi, 65-igna raqami).


2.2. Halqa iluvchi va moki

Halqa bahyali mashinalaridagi halqa iluvchi va mokili mashinalardagi moki, tikilayotgan matoda halqa iluvchi, igna ipini ushlab qolish va ip halqasini hosil qilish uchun m o’ljallangan (Rasmlar 2.2. va 2.2.1.). Bahya turi va mashina konstruktsiyasiga bo g`liq holda halqa iluvchi har xil tuzilishga ega. Asosan halqa iluvchi ilmoq shaklida bґlib har xil kattalikda va konstruktsiyada b o’ladi. Bahya hosil qilishda halqa iluvchiga ip o’tkazilishi mumkin. Bu holda halqa iluvchida 2 (Rasm 2.1., b), ip yo’naltiruvchi teshik 1 va ip o’tishi uchun o’yiqcha 3 bo’ladi. Agar mashinada bahya hosil qilishda halqa iluvchiga 2, (Rasm - 2.1., a), ip o’tkazilmasa (bir ipli zanjir bahya, ikki ipli yo’rmalovchi bahya), unda halqa iluvchiga har xil shakl 1 berish mumkin.