омпютер (инглизча компютер, ташқи ишлар вазирлиги: [кəмˈпжуː.т аълумки, "компютер", латдан олинган. cомпутаре-ҳисоблаш, ҳисоблаш[2]) - бу белгиланган, ўзгарувчан операциялар кетма-кетлигини автоматик равишда бажаришга қодир бўлган қурилма ёки тизим.

Бу кўпинча рақамли ҳисоб-китоблар ва маълумотларни манипуляция қилиш операциялари, аммо бунга И/о операциялари ҳам киради. Операциялар кетма-кетлигининг тавсифи дастур деб аталади[3].

Компютер тизими-бу ўзаро боғлиқ ёки қўшни қурилмаларнинг ҳар қандай қурилмаси ёки гуруҳи, улардан бири ёки бир нечтаси дастурга мувофиқ ишлайди, маълумотларни автоматлаштирилган қайта ишлашни амалга оширади[4] [нуфузли бўлмаган манба?].

Таркиб
1 терминологиянинг етимологияси ва хусусиятлари
2 Тарих
3 компютер технологияларининг експоненсиал ривожланиши
4 математик моделлар
5 архитектура ва тузилиш
6 квант компютерлари
7 таснифи
7.1 мақсадга мувофиқ
7.2 суперкомпютерлар
7.3 кичик ва mobil
7.4 бошқалар
7.5 рақамли компютернинг елементар асослари
7.6 жисмоний амалга ошириш
7.7 қобилият билан
7.7.1 замонавий умумий мақсадли компютер
8 дизайн хусусиятлари
8.1 рақамли ёки analog
8.2 рақамлар тизими
8.3 дастур ва маълумотларни сақлаш
9 дастурлаш
10 дастур
11 Еслатма
12 ҳаволалар
Терминологиянинг етимологияси ва хусусиятлари
Шунингдек қаранг: електрон компютер
Сўз компютер инглизча сўзлардан олинган ҳисоблаш, компютер, "ҳисоблаш", "калкулятор" деб таржима қилинган (инглизча сўз, ўз навбатида, лотин тилидан келади cомпутаре — "ҳисоблаш"). Дастлаб инглиз тилида бу сўз механик қурилмалар иштирокида ёки иштирокисиз арифметик ҳисоб-китобларни бажарадиган одамни англатарди. Кейинчалик унинг маъноси машиналарнинг ўзига ўтказилди, аммо замонавий компютерлар математикага бевосита боғлиқ бўлмаган кўплаб вазифаларни бажарадилар.

Компютер сўзининг биринчи талқини 1897 йилда Оксфорд инглиз луғатида пайдо бўлган. Кейинчалик унинг компиляторлари компютерни механик ҳисоблаш мосламаси деб тушунишди. 1946 йилда луғат рақамли, analog ва електрон компютер тушунчаларини ажратишга имкон берадиган қўшимчалар билан тўлдирилди.

Компютер тушунчасини електрон ҳисоблаш машинаси (компютер) тушунчасидан фарқлаш керак; иккинчиси компютерни амалга ошириш усулларидан биридир. Компютер електрон компонентлардан унинг функционал тугунлари сифатида фойдаланишни назарда тутади, аммо компютер бошқа принциплар асосида жойлаштирилиши мумкин — бу механик, биологик, оптик, квант ва бошқалар бўлиши мумкин., ҳаракатланувчи механик қисмлар, електронлар, фотонлар ҳаракати ёки бошқа физик ҳодисаларнинг таъсири билан ишлаш. Бундан ташқари, операция турига кўра компютер рақамли (рақамли компютер) ва analog (АВМ) бўлиши мумкин. Бошқа томондан, "компютер" атамаси бажарилаётган дастурни ўзгартириш (қайта дастурлаш) имкониятини назарда тутади, бу еса барча турдаги компютерлар учун мумкин емас.

Ҳозирги вақтда компютер атамаси, кўпроқ компютерни маълум бир жисмоний татбиқ етиш масалаларига ишора қилиб, деярли кундалик фойдаланишдан чиқариб юборилган ва асосан рақамли електроника муҳандислари томонидан қонуний ҳужжатларда, шунингдек тарихий маънода қонуний атама сифатида ишлатилади-1940-йилларнинг компютер ускуналарига мурожаат қилиш - Шахсий қурилмалардан фарқли ўлароқ, 1980-йиллар ва катта ҳисоблаш мосламалари.

Тарих
Асосий мақола: компютер технологиялари тарихи
Милоддан аввалги 3000 йил-қадимги Бобилда биринчи Абакус Абакус ихтиро қилинган.
Милоддан аввалги 500 йил — абакуснинг сомонларда суяклари бўлган" замонавий " версияси Хитойда пайдо бўлди-суанпан.
Милоддан аввалги 87 йил — "Антикитҳера механизми" Грецияда ишлаб чиқарилган-ихтисослашган астрономик калкулятор бўлган витесларга асосланган механик қурилма.
ХИИИ асрда Лулли Раимунд учламчи мантиқ асосида қурилган қоғоз доиралар кўринишидаги мантиқий машинани яратди.
1492-Leonardo да Винчи ўзининг кундаликларидан бирида ўн тишли ҳалқали 13-битли жамловчи қурилманинг ескизини беради. Ушбу чизмалар асосида ишлайдиган қурилма фақат ХХ асрда қурилган бўлса-да, Leonardo да Винчи лойиҳасининг ҳақиқати тасдиқланди.

Паскалнинг жамлаш машинаси
ХВИ аср-Абакус Россияда пайдо бўлди, унда Симда 10 та ёғоч тўп бор еди.
1623 йил-Тубинген университети профессори Вилгелм Шикард олти хонали ўнлик сонларни қўшиш ва олиб ташлаш учун витесларга ("ҳисоблаш соатлари") асосланган қурилмани ишлаб чиқди. Қурилма ихтирочининг ҳаёти давомида амалга оширилганми ёки йўқми, аниқ маълум емас, аммо 1960 йилда у қайта тикланди ва жуда фойдали еканлиги исботланди.
1630 йил-Уилям Генри ва Richard Деламейн думалоқ ва тўртбурчаклар Слайд қоидаларини яратдилар.
1642 — Блез Паскал "Пасcалине" ни тақдим етади-биринчи ҳақиқатан ҳам амалга оширилган ва таниқли механик рақамли ҳисоблаш мосламаси. Прототип қурилмаси беш хонали ўнлик рақамларни жамлади ва олиб ташлади. Паскал ўндан ортиқ бундай калкуляторларни яратди ва сўнгги моделлар саккизта ўнлик рақамли рақамлар билан ишлади.
1673 йил-машҳур немис файласуфи ва математикаси Готфрид Вилгелм Лейбниц кўпайтириш, бўлиш, қўшиш ва айиришни амалга оширадиган арифмометрни қурди. Кейинчалик Лейбниц иккилик рақамлар тизимини тасвирлаб берди ва агар сиз иккилик рақамларнинг маълум гуруҳларини бир-бирининг остига ёзсангиз, унда вертикал устунлардаги ноллар ва устунлар мунтазам равишда такрорланишини аниқлади ва бу кашфиёт уни математиканинг мутлақо янги қонунлари бор деган фикрга олиб келди. Лейбниц иккилик код ўзгарувчан фаол ва пассив оддий цикллар асосида ишлай оладиган механика тизими учун мақбул деб қарор қилди. У механикада иккилик кодни қўллашга ҳаракат қилди ва ҳатто ўзининг янги математикаси асосида ишлайдиган компютер чизмасини ҳам ясади, лекин тез орада ўз даврининг технологик имкониятлари унга бундай машинани яратишга имкон бермаслигини тушунди[5].
Худди шу даврда Исаак Нютон математик таҳлил асосларини яратди.
1723-немис математиги ва астрономи Kristian Людвиг Герстен Лейбниц асарлари асосида арифметик машинани яратди. Машина рақамларни кўпайтиришда бўлинмани ва кетма-кет қўшиш операциялари сонини ҳисоблаб чиқди. Бундан ташқари, у маълумотларни киритишнинг тўғрилигини кузатиш имкониятини тақдим етди.
1786 йил-немис ҳарбий муҳандиси Ёханн Мюллер ўз ватандоши Филипп Хан[6] томонидан ихтиро қилинган Лейбниц поғонали цилиндрларида механик калкуляторни такомиллаштириш бўйича иш жараёнида "фарқ машинаси" ғоясини илгари суради — фарқ усули билан ҳисобланган логарифмларни жадвалга киритиш учун ихтисослашган арифмометр.
1801 йил-Жозеф Мари Жакарт дастурий таъминот билан бошқариладиган дастгоҳни қурди, унинг дастури перфораторлар тўплами ёрдамида ўрнатилади.
1820 йил-арифмометрларнинг биринчи саноат ишлаб чиқарилиши. Чемпионат франсиялик Tomas де Калмарга тегишли.
1822 йил-инглиз математикаси Чарлз Баббиж биринчи фарқ машинасини ихтиро қилди, лекин қура олмади (математик жадвалларни автоматик қуриш учун ихтисослашган арифмометр) (қаранг: Чарлз Баббижнинг фарқ машинаси).
1840-Tomas Фаулер (Буюк Torrington) учламчи симметрик саноқ системасига ега бўлган ёғоч учламчи ҳисоблаш машинасини қурди [7][8].
1855-ака-ука Georg ва Едвард Счеутз (Енг. Жорж ва Едвард Счеутз) Стокголмдан Чарлз Баббаге иши асосида биринчи фарқ машинасини қурди.
1876-рус математиги П. L. Chebyshev ўнлаб узлуксиз узатиладиган йиғиш аппаратини яратди. 1881 йилда у кўпайтириш ва бўлиниш учун префиксни ҳам яратди (Chebyshev арифмометр).
1884-1887-Холлерит 1890 ва 1900 йиллардаги Ақш аҳолини рўйхатга олишда ва 1897 йилдаги Россия империясида ишлатилган електр табуляция тизимини ишлаб чиқди.
1912 йил-рус олими А. N. Криловнинг лойиҳасига биноан оддий дифференциал тенгламаларни бирлаштириш машинаси яратилди.

Ақш хазинасининг "ҳисоблаш бўлими" ҳисоблаш машиналари зали. 1920-йиллар
1927-Массачусец технология институти (МИТ) да Ванивар Буш томонидан механик analog компютер ишлаб чиқилди[9].
1938 йил-немис муҳандиси Konrad Зусе, 1935 йилда Berlin Политехника институтини тугатгандан кўп ўтмай, З1 деб номланган биринчи машинасини қурди. (Helmut Шраер унинг ҳаммуаллифи сифатида ҳам тилга олинади). Бу тўлиқ механик дастурлаштириладиган рақамли машина. Model синов еди ва амалий ишларда ишлатилмади. Унинг тикланган версияси Берлиндаги Германия техник музейида сақланади. Худди шу йили Зусе З2 машинасини яратишни бошлади (дастлаб бу компютерлар в1 ва В2 деб номланган. Немис, у "В-1" ва "В-2" каби товушлар ва улар ракеталар билан адаштирмаслик емас, шунинг учун, компютерлар З1 ва З2 қайта номланди).